OKUHA: THE CULTURE OF GIVING AMONG THE HAYA OF NORTH - WESTERN TANZANIA
Na Festo Mukerebe
Mnamo
miaka ya 1980, niliandika makala ya Kiingereza yenye somo hilo hapo
juu. Hivi karibuni, wakati naandika makala kuhusu baadhi ya mila na
desturi za Wahaya zinazohitaji mtazamo mpya katika zama tulizo nazo leo,
nimeikumbuka sana makala ile ya Kiingereza. Lakini kutokana na
kutokukumbuka wapi nilizihifadhi nakala za makala ile, nikabaki
kutumaini kuiona siku moja ili niweze kuisoma tena na, hali ikiruhusu,
niweze kuifanyia rejea (Revisit) na kuipanua kwa kuipa mtazamo wangu wa kipindi tulicho nacho sasa.
Hata
hivyo, wakati nasubiri ‘kuivumbua’ upya makala hiyo, nimejisikia
kuandika, japo kidogo tu, kuhusu utamaduni wa ‘upaji’ miongoni mwa
Wahaya Mkoani Kagera.
Siwezi kudai kuifanyia utafiti wa kina sana dhana hiyo ya ‘upaji’ ambayo ndiyo okuha,
miongoni mwa Wahaya. Lakini hilo haliwezi kuwa sababu toshelezi ya
kunizuia kuijadili kwa kutumia uzoefu wangu wa miaka mingi kiasi kama
mwanajamii husika.
Umuhimu wa okuha, hauhitaji kupigiwa kinubi wala baragumu. Upana wake, kama msamiati, unatosha kutuonyesha jinsi okuha kulivyokuwa ni tunu inayothaminiwa sana katika utamaduni wa Wahaya. Kwa hakika, okuha ni
dhana ambayo haina mshindani katika ‘kamusi ya Kihaya’ kwa wingi wa
maana zake mbalimbali, ambazo baadhi yake zinaendelea kusikika
zikitumiwa hadi leo.
Pamoja
na kutokuwa gwiji wa lugha ya Kihaya, mimi binafsi nimeweza kukusanya
maana zisizopungua dazeni kuhusiana na maana hizo. Kwa kuzitaja tu,
maana hizo ni pamoja na okutangilila, okutwela, okukulata, okulongola, okuganuza, okugabila, okugaba, okubegela, okushalila, okuzilima, okubisila, okuhonga, okutekela, okulozya, okubegana, okueleza, na hata okuhao. Inawezekana kuwa yapo maneno mengine ya Kihaya yenye msamiati mpana kama hilo la okuha, lakini ninaamini kwamba yatakuwa ni machache sana.
Mbali
na vitenzi nilivyoweza kuviorodhesha hapo juu na kuvihusisha na ‘kutoa’
tunu fulani zipelekwe au kuhamishiwa kwa mtu, ukoo, tabaka au watu
wengine, vipo vitenzi ambavyo, japo sio kwa ukaribu wa kiwango cha
uwazi, vinaweza kunyumbuliwa na kujenga taswira isiyokuwa mbali na dhana
ya upaji. Kwa mfano, okulela maana yake ni kulea. Ni wazi kwamba muktadha wa neno hilo unaonekana zaidi katika mwelekeo wa upaji, okuha.
Hii ni kwa sababu kulea au kuhudumia, ni kitendo kinachohusiana kwa karibu na kutjiolea muda, raslimali
na mapenzi kwa mtu mwingine aliye na hali ya kupungikiwa au kutindikiwa
na amali fulani katika maisha yake. Mwisho wa siku, kusema kweli, kulea
ni kumpa mtu kitu ambacho kukikosa kwake kitu hicho kungelimsababishia
mlengwa unyonge na mapungufu kiafya au kumpotezea maisha kabisa. Hebu tulithibitishe jambo hili kwa mifano michache zaidi.
· Okukulata:
Enzi za jadi, wakati bado mfumo wa kitabaka wa ukabaila (feudalism) bado unatawala katika jamii ya Wahaya, raia wa hadhi ya chini, yaani abailu
(watwana), walilazimika kuwasilisha kwa watawala wao, sehemu ya mavuno
ya kilimo na mazao ya mifugo. Mila hiyo ya kujinyenyekeza au
kujipendekeza, ilijulikana kama okukulata. Kwa
maana hiyo, sehemu ya mali iliyopatikana kwa jasho la watwana
ilihamishwa bila shurti dhahiri na kupelekwa kwa mtawala, kwa matarajio
kwamba mtawala naye angaliweza kumtunukia (kumulongola, kumugabila au kumutunga) shamba au mifugo mtwana aliyewasilisha.
Japokuwa hali hiyo inaonyesha dhana ya ‘unequal exchange’ au ‘labour exploitation’ ilivyofanya
kazi kuneemesha tabaka la mabwana, bado tunaona jinsi pande mbili
zilivyopeana raslimali na kubadilishana tunu nyinginezo chini ya mfumo
wa utawala wa kitabaka uliokuwepo.
· Okuzilima:
Okuzilima ni kitendo kilichohusisha sherehe ya kijamii, ambacho kwacho familia ya wazazi wa bibi harusi ilikusanya kwa njia ya michango (okutweza) na kupeleka mali (kuzilima), hasa mikungu ya ndizi (ebitoke) na vibuyu vya pombe (amalwa), kwa familia ambako binti yao ameolewa (chini ya mwavuli wa kumzawadia binti yao). Ni wazi kwamba mila hii ilikuza na kuimarisha mahusiano mema na maelewano ya upendo baina ya familia mbili zilizooleana.
Aidha, mila hii pia ilisaidia kujenga mshikamano katika jamii pana ya kijiji
au ukoo, kwani watu wote walialikwa na kupata fursa ya kushiriki
mchakato wa sherehe kwa michango yao ya hali na mali. Kuchangia huko
ndiko okutwela, wakati kuchangisha au kuhamasisha michango ni okutweza.
Kwa mfano watu waliweza kuchangia mikungu ya ndizi(ebitoke n’enkundi)
ili kukidhi mahitaji ya zawadi, na chakula na pombe kwa ajili ya
washiriki. ‘Siku ya Siku’, watu wengine, hasa vijana, walialikwa na
kushirikishwa katika misafara ya kubeba zawadi husika. Misafara hiyo ilipambwa na kukolezwa kwa shamrashamra ya sherehe za ngoma na nyimbo (ebizina). Siku hizi, fedha zinatumika zaidi katika kufanikisha mchakato wa mila hii.
· Okubega:
Okubega au okubegela ni mila iliyotekelezwa na Wahaya katika ngazi ya kaya, hususan wakati wanafamilia wanajipatia mlo wao. Vitendo vya okubega viliimarisha upendo katika kaya na kuwatia hamasa wanakaya walioonyesha nidhamu, uadilifu, utiifu na utendaji bora wa majukumu.
Japokuwa hapakuwepo na mipaka maalumu kuhusu nani ampe nani zawadi ya kitoweo (omukubi)
kama ishara ya shukrani au pongezi kwa tabia nzuri, adabu na utendaji
uliotukuka, ni watu wa rika andamizi zaidi ndani ya kaya (hasa bibi),
walioidhibiti zaidi mila hii ya okubega.
Kwa kawaida, kitoweo (samaki,
nyama au maziwa) kiligawiwa katika utaratibu wa hatua kadhaa. Katika
hatua ya awali, bibi (mgawaji wa mafungu ya kitoweo) alimgawia kila
mwanakaya fungu lake stahiki, kulingana na rika au hadhi yake ndani ya
kaya. Kadiri mlo ulivyoendelea, alifanya mgawo mwingine mdogo. Kwa kawaida, mgawo huu nao uliwahusisha karibu watu wote wa kaya waliojumuika pamoja kwa chakula.
Lakini
kulikuwapo na hatua nyingine zaidi, iliyohusu ugawaji wa fungu maalum
ambalo bibi alikuwa amelitenga kando kwa madhumuni ya kuligawa kama tuzo
kwa kuzingatia vigezo na sifa maalum. Mara nyingi, utoaji wa mgao huu
wa ziada uliandamana na maneno ya kukaripia, kusifia, kuhimiza, kufundisha, kuonya, kuadabisha, kuhamasisha na kuelekeza.
· Okulongola:
Okulongola, ni
kitendo cha hiari alichokifanya mtu kwa kusudi la kumuonyesha mwenzake
jinsi alivyoridhishwa na kitendo kingine ambacho yeye mwenyewe alipata
kutendewa huko nyuma. Waingereza hukiita kitendo kama hicho reciprocity. Sisi hatuwezi kukosea kukiita Nipe - Nikupe. Ni kitendo cha kurudisha fadhila.
Mfano mzuri hapa, ni mila nyingine ya Kihaya, ambayo kwayo mwanamke hutoka na kwenda porini (wakati wa msimu wa musenene) na
kukamata senene kwa ajili ya mumewe. Baada ya kuwaandaa wale senene na
kuwawasilisha kwa mumewe kwa wakati muafaka, hutazamiwa mume naye
aonyeshe kufurahi na kuridhishwa na juhudi za mkewe, kwa kumnunulia
mkewe zawadi maalum, hususan doti ya kitenge au khanga. Akifanya hivyo,
anakuwa ametekeleza mila ya okulongola. Mambo yalikuwa vivyo hivyo kwa maswahiba walioshibana.
· Okutangilila
Katika ‘nchi ya Wahaya’ (Buhaya), pengine hakuna mila ambayo imeenea na kuzingatiwa zaidi kuliko Okutangilila. Huwezi kuingia katika mji wa Muhaya ukatoka bila kutangililwa,
yaani kulakiwa kwa kahawa au pombe, kama ishara ya ukarimu na upendo.
Hata awe masikini kiasi gani, Muhaya atafanya juhudi kubwa kuhakikisha
anaweka nyumbani kwake akiba ya kahawa (emwani)
za kutafuna kwa ajili ya wageni wanaoweza kumfikia hata bila taarifa;
haijalishi wageni hao wanatoka masafa ya mbali au karibu.
Kaya
masikini iliyotembelewa na mgeni inaweza kutindikiwa na huduma nyingine
yoyote, ikiwa ni pamoja na kitoweo, kiasi cha mgeni huyo kulazimika
kula chakula ‘maluma’, jambo ambalo ni fedheha ya kutosha kwa mwenyeji,
lakini kahawa ya mgeni kutafuna itapatikana tu, japo iwe nusu ya kibaba.
Miaka hii, pombe, hasa gongo (enkonyagi), inatumika zaidi kukidhi haja, lakini mila inakuwa timilifu ikihusisha pia kahawa za kutafuna.
· Okubisila
Okubisila
ni mila ya kujiandaa kwa mapokezi ya wageni mashuhuri, hata wale ambao
hawakutaarifu mapema kuhusu ujio wao. Maandalizi hayo yanahusiana moja
kwa moja na kahawa za kutafuna pamoja na pombe, kama ilivyoelezwa hapo
juu, chini ya kipengele cha okutangilila.
Lakini katika mazingira ya magonjwa haribifu ya migomba (kama ‘mnyauko’) na kupungua
sana miaka hii kwa zao kuu la ndizi kama chakula, Muhaya atabangaiza
kuishi kwa kula mazao ya nafaka na mizizi (mihogo, viazi, magimbi, n.k-
vyakula vya misimu (emyaka)
visivyokuwa na hadhi kubwa kama ndizi, au vyakula vya kununua madukani
(unga wa mahindi na mchele), ili mradi tu ahakikishe hakosi mikungu
michache ya ndizi shambani mwake kwa ajili ya mgeni anayeweza kujitokeza
wakati wowote.
‘Vyakula’
vinavyopatikana kwa msimu kama senene, huhifadhiwa maalum kwa ajili ya
kukidhi mila hii. Na hakuna kitendo chochote cha heshima kubwa zaidi
anachoweza kufanyiwa mgeni, kuliko kukarimiwa kwa senene. Labda tutoe
mfano mmoja kuthibitisha thamani ya senene kwa Wahaya. Mwanamke ambaye
mumewe amefungwa jela kwa miaka kadhaa, atafanya kosa linaloweza
kuhatarisha ndoa yake asipochukuwa tahadhari ya kujiandaa kuwasilisha
malimbikizo ya senene aliowahifadhi mnamo misimu iliyomkuta mumewe akiwa
kifungoni!
Na kama tulivyoona awali, akifanya hivyo, atastahili ‘kulongolwa’ na huyo mumewe aliyerejea kutoka jela.
· Okuhonga
Katika maana yake ya kiasili, Okuhonga katika
jamii ya Wahaya, hakukuhusiana na kutoa rushwa, kufanya vitendo vya
kifisadi au kununua mapenzi ya mwanamke. Enzi kabla ya ujio wa Wazungu
walioleta na kutupandikizia imani na taratibu zao za kumuabudu, kumcha
na kumtukuza Mungu, nasi Waafrika tulikuwa na taratibu zetu za kuwaenzi
miungu yetu.
Okuhonga, kulikuwa
ni utaratibu wa kuwatolea miungu sadaka na zawadi mbalimbali ili
iwapendeze kututunuku baraka na kutujalia neema na rehema tele katika
maisha yetu ya kila siku. Na katika jambo hili, Waafrika
hatukutofautiana sana na Wazungu wa Ulaya, karne za kale (eila lya kalanda).
Miungu ya Wahaya, ilikuwa ni pamoja na kasi (mungu wa ardhi na kilimo), ilungu (mungu wa nyika na wanyamapori), lyangombe (mungu wa mifugo, hasa ng’ombe), mugasha (mungu wa Ziwa Lweru- Victoria), nyakalembe, (mungu wa ustawi wa wanawake na mambo ya uzazi), n.k.
Katika
Agano la Kale, tunasoma sana habari za dhabihu na matambiko ya kuchoma
na kuteketeza kwa ajili ya Mungu? Wahenga wetu nao hawakuwa mbali katika
kuwatambikia miungu yao ili iwajalie neema walizozihitaji ili kukidhi
shida zao lukuki maishani mwao na kuondokana na maangamizi
yaliyowazinga? Na ndiyo tunavyofanya hata sisi leo, chini ya madhehebu
yetu mbalimbali - kwa kutoa zaka na sadaka kwa ajili ya kusifu na
kushukuru ? Kimsingi, ni dhana ile ile?
Kwa kuhitimisha maelezo haya ya utoaji na upaji kwa ajili ya miungu, okuhonga, Wahaya hawakukosa kukiri imani yao katika uweza wa miungu hao. Kila walipobanwa na matatizo na kuelekea kukosa suluhu ya kutokea, walisikika wakiungama na kujinyenyekeza: “ tubihongele mukama mungu”.
Maelezo ya mifano hiyo hapo juu, yatoshe kuonyesha jinsi utamaduni wa Kihaya ulivyosheheni utajiri mkubwa katika nyanja ya ukarimu na upaji, okuha.
BUKOBAWADAU
Bukoba Wadau ni mtandao unao toa habari na matukio yanayo tokea katika mji wa bukoba pamoja na mkoa wa kagera kwa ujumla.
Email:bukobawadau@gmail.com | Phone :Mc baraka:0784 505045, 0754 505043
Instagram @bukobawadau | Facebook @bukobawadau
